Chałpa, w ktorej tera mjynsku, stoła tu jus łod dołwna, łod niepamjyntnych casów, wierza łod zawse... Stoła łuna dalej łod drugi nis inse dómy. Ołma łosprawjała mi, ze nołprzód stoła tu drewnianoł, przikrytoł słumu chałpa, ale dach doś wartko zacół przećykać, a ściany nie były mocne i w duma był przeciung. Jak padoł desc, to trocha kapało na glaca, a niekjedy nawet do talyża. Wtedy praołpa, jak się łozchorowoł, bardzo się zezłośćył i pejdzioł, ze wybuduje śe na ty samy placu nowoł chałpa, yno ze murowanoł. Jak pejdzioł, tak tes zrobjył. Dóm był mały, niski bez pywnic, mjoł yno jedna izba, śyń i chlywik. Dóm stoł duzsy cas. W rodzinie było corołsto wjyncej dźejci i ta małoł chałpka była jus richtich za małoł. Wtedy mój praołpa Tomasz ździebko dalej łod chałpy a blizej kościoła,  postawjył wycug. Boł łun trocha wjynksy, chodzino ło ta jedan izba. Budowa skuńcyli w 1899 roku. Jak wybudowali wycug, to potyn sykowali do budowy nowego dumu. Niedugo czwało, jak zacli  go budować -  tyn nowy dum. Mioł łun być jus dla synka, tego, co łostanie na gospodarce. I tak w 1902 roku Julius Gabriel, mój praołpa postawjył wielkoł chałpa z klinkierowej cegły z pywnicum, chlywy, stodołu, sumsieky i kaplicku.

Dzisiej do budowanioł dumów su fyrmy, a pjyrwej ludzie sami musiejli śe jy wybudować. Cansto było tak, ze pómołgała nołblizsoł rodzina. A z ty pumołgany to było tak: ,,Jak nu pumozecie przi nasej budowje, to my u wołs to łodrobjymy”. Niekjedy pumołgali tes sómsiejdzi, ale to maniej, bo miejli swoja robota. Łod samego pocuntku budowa była polecónoł łopiece Pana Boga i razy z Pany Bogy budowali dóm. Było to tak: na pocuntek kropjyli plac śwjyncunu wodóm, a kazdoł nowoł (insoł) robota zacynali łod rzykanioł. Ta prostoł wjara pokołzali, budujónc koło chałpy kaplicka. Pjyrwej, jak sie budowało dum, to nołprzód musiało sie zbjyrać rzecy do budowanioł, bo ćynsko było jy dostać. Nie tak jak tera-zajdzies do sklepu i kupujes, co chces. Pjyrwej musiejli dugo śporować, a cegła, wołpno, piołsek, drzewo i jescy, co tam inse na budowa zbjyrali nawet połra lołt.  Dróga, na ktorej starzik mjynskoł i zacół budować nowu chałpa była nołstarsoł we wsi. Mjynskało przi niej nołwjyncej ludzi. Nasa dróga łotchodźyła łod drógi, co wjudła z Opola do Wrocławia. Ło tej drudze pise nawet w dobrzyńnskiej krunice. Chałpy przi drudze były bardzo stare, nisky, przikryte słumu. Moja sumsiadka, Pani Sabaś gołdoł, ze jej chałpa kupjył ołpa łod ludzi, co jechali do Ameryki. Myśli, ze ta chałpa moł jus jakyś 200 lołt. Tych chałpuw jus tera ńy ma, bo społlyły jy canste łognie[...].

[...] Nołwjyncej roboty było z nasykowańy cegły. Pjyrwej, jescy po fróncie, nie było tejla cegiejlni co tera, bes to ludzie musiejli sami zrobić cegły. Wtedy robjyło śe inacej jak tera. Cansto na polach były kopane jakyś dziury, dźe wybjyrali glina. Ołma pejdźała mi niedołwno, ze w Chrościcach był jedyn taki gospodołrz, co doł śe na polu wybrać glina, za ńa śe płaćyło. Potyn dugo muśejli ta glina mjynsać i przerołbjać. Chłopi wykłołdali śe ta glina na deski abo na źymja, trocha polołli wodu, a ptyn muśejli deptać, źeby łozrobić na jednaku masa dokupy z piołsky i zacóńć robić cegły. Te mokre cegły kładli do stodoły, żeby wyschły. Źdźebko wyschńyntu cegła ukłołdali do wielkich pieców. Piece były na polach. Cegła, zeby dobrze śe wypołlyła przekłołdano ju wungly, śuty abo cyś, co śe połlyło. Jak wszystky cegły były ułozune, to taki piec śe zapjyrało, a bez mału dziurka podpołlało, tak, coby śe glina wypołyła. Piec łokłołdało śe źymju, zeby dugo dźerzało ćepło. Jak w piecu wygasło, to łotwjyrało śe dżwicki i wyćungało cegły. Wjadumo, ze nie był łóne jednaky, bo ńe robjyła ich maśna, ale dało śe z nich budować. Takoł cegła przewoźyło śe na plac, dźe mjoło śe budować. Normalne było, ze przi takiej roboće cegły cansto ślatowały chłopu na nogi, bez tego nie było...  Nasa chałpa była budowanoł z cegły klinkierowej. Takiej cegły ńe dało śe samymu zrobić, bo w Dobrzniu ńe było gliny na zrobjyńy lepsej cegły. Klinkier przed wojnu wypołlały specjalne cygielnie, na przikłołd w Popielowie. Do budowy kuńecne było drzewo, ale z kupny i nasykowańy go nie było tejla roboty, co z cegłu. Prziwoźyło śe jy z lasa prosto do stolołrza. Zeby zrobjył potrzebne koźliny, balki, łaty i deski. Drzewa było tejla, ze stykło na dejliny, łokna i mejble. Wszystko, co było ze źejlaza prandzej śtalowało śę u kowołla. Taki kowołl to był yno jedyn w gmyńe, besto na taky rzecy cekało śe nawet rok. W Dobrzniu była tes kuźnia. Łuna była niedaleko starego kościoła, tam dźe tera je restałracja ,,Kuchnia Śląska”, a mjoł ju Ferdinant Palmer.  Miśung tes nie był taki jak mumy tera. Pjyrwej to mjynsali piołsek, źdźebko wołpna, cymyntu i woda. Taku ćapu murowali cegły, wylywali fóndamynty i pucowali ściany. Nie rołz i nie dwa takoł zaprawa śe chnet łoskrusyła, ale wtedy wartko robjyli nowu i chałpa dalej stoła.  Blank na pocóntku chałpy kryło śe słumu. Słuma musiała być zytnioł, bo była dugoł i leko śe ju ukłołdało. Ale ukłołdać tego ńy mók byle kto. W kazdej wsi było yno połra ludzi, co umjejli to robić. Łuni cały rok plutli snopki na dachy, a jak ktoś jy potrzebowoł, to mók śe jy kupić. Pan Fabian, mój dalsy sumśołd, pejdźoł mi, ze taki słumianny dach wartko zarołs mchy i to woda bes niego nie przećykała. Taki dach trzimoł śe bardzo dugo. Potyn na dach kłoadło śe skudły-tak na to gołdali. Skudły to su desecki 35 na 10 cyntymejtrów, ktore przipóminaiu skorzupa. Tera to jus yno na kościejle u śwjyntego Roch su taky skudły, bo potyn doś wartko dómy zacli kryć skprzupuma.  W caśe budowańoł dumu, łod samego pocuntku, zwse boł wyucóny chłop, co nad wsysky trzimoł ranka i dboł, zeby roboty były dobrze zacynte, robjóne i skóńcóne. Co jescy je wazne przi budowańu chałpy koło drugi? Wszystky dómy muśały być ustawjune scyty do drógi (yno sołtysowie dziedzicni mógli budować chałpy w poprzyk), jak śe właźyło do takygo dumu, to po lewej stróńe zawse były dwjyrzi do chlyw. Tam kozdy chowoł sobie krówka i świnka, zeby nie pomarli z głodu; na prawo były izby do spańoł, małoł kumora na kartołfle i kuchnia-nołważniejsy plac w chałpie. Mjyndzy chlywya a mjyskańy była śyń. W takiej śyni zawse muśoł być wiejlołk-piec do piecyńoł chleba i susynioł łowoców. Nad piecy był wandzarnik do wandzynioł mjynsa. Łod tego łodchodźył wielki, murowany kómin, az na dach. Ołma łosprawiała mi rołs, ze dwaj młodzi chłopcy śe wygupiali i jedyn drugymu pejdżoł, ize przelejźe tyn kumin az na doł i nazołt. Tyn synek ta wlołs, ale w pole kumina zaklinowoł śe i ńe umioł ani ta, ani nazołt. ńe sło go ta przeca łostawić i cós mógli zrobić? Łozebrali kumin, synek wylołz, a kumin juzaś słozyli nazołt. Dobrze, ze mioł wjyncej scejścioł, nis rozumu...  Dwórki tes nie były bylejaky. Zawse na pojstrzotku był wielki, wymurowany i głómboki gniojołk. Na jego kuńcu zawse dźeś muśoł być haźel. Ńektorzi miejli jescy na pu dwora gołambnik, ale nie taki jak tera. Pjyrwejse gołambniki były łokrónłe z wytykóma nałokoło, stawiane na dugy dróngu. Nołlepiej było, jak po dwórku lołtała gadzina, a y jej było wjyncej, ty lepiej, bo miejli co jejś bez cały rok. Wszystky rzecy, co były potrzebne do budowańoł, woźyło się furmanku i kóńmi,  a zeby było jescy blizej to przewoźyło sie to na tołckach. Misiung na budowa wyzej wnośyło sie we wiadrach, a jak było coś, co śe niedało przeńyś, to targało śe to na puklu. Dołwniej taky tołcki były bardzo liche i cansto śe zdarzyło, ze śe przewrućyły i wszystko, co było na tołcce wylejćało. Zeby ńe było tak ćynsko, miśung wćungało śe we wjadrach. Nie rołs było tak, ze taky wjadro ślejćało abo zachołcyło śe ło coś i to, co ta w ńy było wyloło śe. Niekiedy tes na ludzi, co śe kruńćyli koło budowy. Było i śmjyśnie i do płacu. Jak jus wszysko mjejli: zrobjunoł cegła, kupjune i nasykowane drzewo, zabrali śe do budowańoł dumu. Na pocuntek muśejli zrobić studnia. Studnie były rózmajte: łokróngłe, wykłołdane kamjyniuma abo kwadratowe, ukłołdane z drewnianych belek, co ńe chytały grziba. Woda z nich wyćungało śe abo na korbka, abo grołby-dugi śtily z hołcyky na kuńcu, dźe wjysało śe wjadro.  Jak jus była studńa, to tera mógli zacóńć robić resta. Nołprzud fundamynty. Zeby  jy wykopać, brano nołwjynksy pug i bardzo mocnego kóńa. Taki sprzynty wyłorali dziura na fundamynty. Potyn jescy wybjyrało śe trocha źymie i wylywali fundamynty. Jak to zrobjyli, to zacli budować pywnice. Przi budowje nowej chałpy łostawjyli jedna staru śćana, du niej przibudowali pywnice z kamjynia, zeby ńe było mokro, bo kamjynie lepiej dźerzały jak cegła. Z pywniców budowało śe ściany az do daki. Daki tez były robjune jakoś inacej, bymy pejdźejli ze dziwnie. Tata gołdoł, ze ukłołdali trzcina, a na to poleku wylywali zaprawa. Nołwjyncej cyrku było wierza z dachy. Dziśej widać, ze kozdoł belka je ponumerowanoł. Nołprzud stołwjali co jakiś cas jedyn ruby sup, na ńego kładli duzse supy, ale jus nie tak, zeby stoły, yno zeby lezały. Do tego przibjyli jescy małe belki, do ktorych potyn przybjyli blachy. Na scycie dachu zawse muśała być przibitoł wiecha (snopek słumy abo drzewko). Było to znaky rodzyńa śe cegoś nowego. Całoł chałpa potyn trza było łopucować. W środku i na zewnuntrz. To malowało śe wołpny, bo farby ńe było. U mje w dóma na chłpie śe jescy ńe skuńcyło. Za niu stoła wjata, a dalej wielkoł stodoła z sumsieky. Wjata to je taki plac, co je przikryty yno dachy. To tes musi być bardzo stare, bo jes ta klepisko. Z tego, co mi tata łosprawjoł, to ta kjedyś woźyli glina, potyn ju deptali, coby dobrze wymjynsać, wykłołdali ździebko śany i podpołlali, zeby ta glina zrobjyła się trosecka twardsoł. Przi wypołlaniu wszyscy musiejli bardzo dołwać pozór, zeby ńe puścić z dymy wsi, bo wtedy kans chłpów było jescy z drzewa.

W kuchni były dejliny z nielakjerowanych desek. Kazdoł sobota śe jy myło na kolanach, a potyn suło śe jy piołsky. Prandzej były w dumach dejliny robjune z gliny. Tera w duma tes mu drewjane dejliny, ale jus pomalowane. Jak skuńcyli budowańy mojygo dómu, to przibudowali du niego kaplicka. Były dumy, ze kaplicka budowano ździebko dalej łod chałpy. Nasa kaplicka była postawjunoł dokupy z dumy w 1902 roku, bo jes ta sama materyjoł co dum. W  kaplicce postwjuno figura Matki Boskiej Królowej Nieba z Dziejciuntky na rance. Ołma pejdźała zaś, ze to Matka Boska Całego Świata, bo w jednej rance dźerzy berło, a w drugiej trzimoł Pana Jezusa, zaś Pan Jezus na rance dzierzy kula źymskoł. Kaplicki kole dómuw budowano, zeby śwjyńci patronowje z tej kaplicki łopiekowali śe dumy i rodzinu. Takich śwjyntych bardzo śe czćyło. Kaplicka przi chałpie miała tes chrunić nołs łod łognia. Jak był grzmot i we wsi śe połlyło, to łogyń tak sed, ze ńe dosiungnuł mojygo dumu, chałpa była uratowanoł. Zeby podzynkować za cud łocalyńoł łod łognia, przi nowy dómu wybudowali kaplicka dla Matki Boskiej. Niktorzi ludzie wystawjali kaplicki jako podzynkowańy za powrót z wojny, za wyzdrowjyńy z ćynskiej choroby, scejśliwe wybudowańy dómu i jescy inse. Jak ktoś mjoł przi chłpie kaplicka, to całoł rodzina adorowała łobranego patruna w tej kaplicce. Kaplicki zawse śe strojyło i stroji doś bogato. Przipuscoł śe, ze figura Matki Boskiej prziwóz do mojygo dómu kśundz Tomasz Gabriel (proboszcz z Bralina łod 1896 roku). Kśundz Tomasz Gabriel był braty Juliusa Gabriela, właściciela i budownicego nowego dómu.  Po Nowy Roku, jak farołrz łaźył po kolyndzie, to tam, dzie był pjyrsy rołs, to zawse dało śe wszystko pośwjyńcić: całoł chałpa, chlyw, stodoa i garaże. U nołs tes śe połlyło. 7 lipca 1953 roku społlyła śe stodoła ze siany, zbozy i kawałek dómu. Wtedy ludzie bardzo pumołgali, ale łogyń zgaśył śe dopjyro, jak przijechała straż z Opola i łościungła ślałchy az do Odry. Łod nasej stodoły zapołlyła śe tes stodoła, co była trzi chałpy dalej, ale dźynki Bogu nie społlyła się całoł wiejś. Łod łognia u mje w duma do dziśa jescy su ślady. Ci co potyn naprawjali chałpa, pejdziejli, coby łostawić jescy te belki z dachu, co ńe su za mocno zniscune, bo ich ńe be chytoł chrobołk. Balki były ździebko nadpołlune, ale trzimju śe do dzisiej. Mój dóm musi być bardzo dobrze zbudowany, bo stoji do dzisiej, zołdne wjatry ani grzmoty, a nawet wielkoł woda go ńe przewróćyła.

Helena Gabriel